بزرگنمايي:

عصر کرد -

به گفته کارشناسان جمعیت نرخ باروری در ایران و جهان در چند دهه اخیر به نصف کاهش پیدا کرده است. در تحقیقات مختلف نرخ باروری در ایران از 1.7 تا 1.84 مطرح شده است که زیر سطح جانشینی است. رشد جمعیت ایران در سال 1425 منفی می‌شود و در 30 سال آینده بیش از 30 درصد از جمعیت ایران در گروه سنی بالای 60 سال قرار خواهند گرفت و درواقع کشور به سمت سالخوردگی و پیر شدن پیش می‌رود. شرایط اقتصادی کشور و تورم و همچنین تغییر نگرش مردم نسبت به ازدواج و فرزندآوری، به مرور زمان رفتار آنها را تغییر داد و موجب به تعویق انداختن فرزندآوری در میان بسیاری از خانواده‌ها شد که این امر مشکلات پیامدهای زیادی را با خود به همراه خواهد داشت.
از این رو برای بررسی ابعاد بحران رشد جمعیت با اسماعیل چراغی، جمعیت شناس گفت‌وگو کردیم که در ادامه بخش اول مشروح آن را می‌خوانید:
آنا: بسته‌های تشویقی که در قانون جوانی جمعیت مطرح شده است چقدر می‌تواند در فرزند آوری تأثیرگذار باشد؟
چراغی: من حتی قبل از تصویب این قانون هم روی این پرونده کار می کردم در بررسی های که داشتم خانوادههای زیادی بودند که حتی در ازای دریافت بسته های تشویقی مستقیم هم حاضر نبودند فرزند بیاورند، و ادعا داشتند نه شرایط فرهنگی‌اش را دارم که تربیتش کنم نه توان اقتصادی‌اش را دارم. خانواده هایی هم بوده اند که حتی بدون دریافت این مشوق ها تمایل داشتند چند فرزند داشته باشند.
هنوز مردم به بحران جمعیت پی نبرده‌اند
آنا: این بسته‌های مستقیم با اینکه اصلاً دولت بتواندبودجه‌اش را تأمین کند یا نکند به کنار، اصلاً اینتشویق‌ها می‌تواند تأثیرگذار باشد؟ کدام قشر خانواده‌هارا مجاب می‌کند که فرزند دوم و سوم بیاورد؟
چراغی: این نگاه باید اصلاح شود. اگر صرفاً این قانون و مشوق‌های بیرونی‌اش را در نظر بگیریم، گویا در جامعه ما فقط این افراد وجود دارند بدون یک پیوست فرهنگی و یک پیشنه معرفتی و شناختی، قطعاً من هم باشما موافقم که با آمدن این دولت و آن دولت اصلاً ممکن است اینها روی هوا برود و عملیاتی نشود. ولی حرف مااین است که اینها مشوق هستند ، مشوق یعنی اینکه باید یکسری کارهای بنیادی‌تر و فرهنگی‌تر انجام شود، همه این موارد صرفاً بهانه و تشویق است. به این معنی که ما در بحث قانون تعالی خانواده یا سیاست‌های کلی خانواده داریم می‌گوییم تسهیل ازدواج! تسهیل اشتغال جوانان! تهیه مسکن برای جوانان!
یک بخشی از مشکلات مردم در بچه آوردن، سال‌های پیش از ازدواج است. یعنی جوان کار و خانه و امنیت شغلی ندارد بعد ما مرتب بگوییم بچه بیاور یک میلیون به تومی‌دهیم! قطعاً قبول نمی‌کند و با شما موافقم. ولی حرفم این است که اینها را یک بسته ببینیم. یعنی قرار بر این بوده که تسهیل برای ازدواج و اشتغال بشود، مسکن و خانه آسان شود، بعد در کنار آنها فرهنگ‌سازی معنوی هم برای فرزند آوری صورت بگیرد.
همیشه تأکید می‌کنم که مردم ما واقعاً به ضرورت و بحران جمعیت پی نبردند، وظیفه ماست که آگاه‌سازی کنیم. در100 سال آینده جوانان ما چگونه می‌خواهند زندگی کنندیا به لحاظ اضمحلال جمعیت، آیا اصلاً نژاد ایرانیمی‌تواند بماند یا نه؟
بحران رشد جمعیت باید اطلاع‌رسانی شود
آنا: یعنی وضعیت رشد منفی جمعیت در این حد بحرانیاست که کلاً نژاد ما از بین برود؟
چراغی: بله؛ علمی صحبت می‌کنیم. این را من نساخته‌ام، سناریوی سازمان ملل است. آن سناریو حداقلی‌اش می‌گوید الان روی آن صحبت می کنیم اگر متوسط رشد جمعیت کمتر از یک باشد یا زادآوری بشود یک و خرده‌ای کمتر و در شرایط فعلی بر این اساس پیش می‌رویم در حوالی 80 یا 100 سال آینده جمعیت پس رفت پیدا خواهد کرد. با این نرخ رشد که زیر یک آمده و نرخ باروری که کمتر از 1.6 و 1.7 قرار گرفته، واقعاً بحران بودن و مسئله‌مند بودن و خطر بودن این امرباید آگاه‌سازی و به لحاظ معنوی فرهنگ‌سازی شود.
آنا: یک زمانی تبلیغ فرزند کمتر زندگی بهتر می کردند آیااین رشد منفی جمعیت تأثیر آن شعارها است یا پیریجمعیت یک چرخه‌ای است که در کل دنیا اتفاق می‌افتد؟
چراغی: به نقش هردو در کاهش رشد جمعیت اعتقاد دارم. به عنوان کسی که تخصص جمعیتی و جامعه‌شناختی دارد، می‌گویم آن اندیشمندانی که می‌گویند جریان پیری وسالمندی چرخه‌ای طبیعی است، کاملاً درست می‌گویند. ما مخالف این نیستیم و این یک حرف علمی است اما سؤال این است که آیا ما می‌توانیم این چرخه را به تأخیر بیندازیم و بتوانیم از این دوره جوانان فعال برای یک پیشران اقتصادی، پیشرفت و جهش بزرگ اقتصادی استفاده کنیم تا بار خودمان را ببندیم تا در دوره‌ای که طبیعتاً مثل ژاپن توی این جریان می‌افتیم مشکلاتمان کمتر باشد؟
من معتقدم باید حتماً این چرخه طبیعی را که عمیقاً اعتقاد دارم طبیعی است به تأخیر بیندازیم و از این فرصت یاپنجره طلایی برای یک جهش بلند اقتصادی استفاده کنیم.
برنامه تنظیم خانواده فرزندآوری را کاهش داد
آنا: چه عواملی باعث شد امروز فرایند رشد جمعیت در کشور منفی و بحرانی شود؟
چراغی: اگر بخواهیم از لحاظ فرهنگی بررسی کنیم این امر عوامل تأثیرگذار زیادی دارد که یکی از آنها واحد تنظیم خانواده است که در دانشگاه ها تدریس می شود. برنامه تنظیم خانواده تعداد بچه‌های دهه 70 را کم کرد والان هر مقداری که بچه کمتر شده باشد طبیعتا تولد های کمتری هم داشته و خواهیم داشت.
اگر می‌خواهیم افراد را به فرزندآوری تشویق کنیم‌ باید خانه‌های بزرگ‌تری داشته باشیم
آنا: اجرای برنامه تنظیم خانواده در جامعه اقدامی بود که از سوی سیاست گزاران کشور صورت گرفت، مگر آنها نمی دانستند با این رویه رشد جمعیت تغییرخواهد کرد؟ آیا عمدی در کار بوده است؟
چراغی: اجرای این برنامه پایش نشده عملیاتی شد. جمعیت در سال به 50 میلیون نفر رسید. اواخر جنگ سال67 و 68 بود و زیرساخت‌های اقتصادی ما آمادگی نداشت، کارشناسان ما با این باور که نرخ رشد 3.2 است و اگر با این وضعیت پیش برویم ممکن است تا سال 80 بشود 150 میلیون جمعیت داشته باشیم و نتوانیم آنها راحمایت کنیم، برنامه تنظیم خانواده را عملیاتی و اجرایی کردند.
متأسفانه فرهنگ ما به گونه ای است که گاهی چیزهای بد را بهتر عمل می‌کنیم، قرار بود از سال مثلاً 70 طی 20 سال، تا سال 90 از 6 فرزندیکه خانواده ها در آن دهه داشتند تا سالهای 73 به 4 فرزند برسیم اما متاسفانه در سال 85 چشم باز کردیم دیدیم نرخ رشد از نرخ جانشینهم پایین‌تر آمده و به یک و کمتر از یک رسیده ایم.
بحث تنظیم خانواده فی نفسه کاری نکرد بلکه مزه رفاه و شیرینی آرامش و بی‌خیالی را در خانواده‌های ایرانی زنده کرد. یعنی زنی که سه، چهار یا پنج فرزند می‌آورد و به سختی های این بچه‌ها عادت کرده بود وقتی به او گفتند بچه کمتر بیاور، متوجه شد داشتن فرزند کمتر برایش رفاه می‌آورد! خانه آرام است، شلوغی ندارد و ...وقتی که شیرینی راحت زندگی کردن و توجه به افق‌های فردگرایانهدر جامعه ما زنده شد دیگر این زنی را که به راحتی عادت کرده دیگر نمی‌توانید به او بگویید بچه بیاور! برای اینکهعادت کرده و لذت این راحتی را چشیده است.
من هم معتقدم اگر می‌خواهیم جامعه را ترغیب به فرزندآوردن کنیم، باید خانه‌های بزرگ‌ترداشته باشیم، آپارتمان های 75 متری جا ندارد، حتماً باید همه بحث‌های ماسلامت‌محور باشد با محوریت سلامت مادر.
یعنی باید به سلامت مادران و دختران توجه کنیم که اگرمادری بخواهد بارور شود باید به صورت ماهانه سبد واقعی تغذیه‌ای دقیق مخصوص مادر و کودک در اختیارش قرار گیرد زیرا حقوق ها ناچیز است و مادر باردار بعضا هفته ها میوه و گوشت نمی خورد. من حیث المجموع همه عناصری که به لحاظ اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، بهداشتی، محافظتی، مراقبتی و ...را واقعاً برای مادر تأمین کنیم بعد از این مادر بخواهیم که فرزند بیاورد.
آنا: به نظر شما مشکل اساسی چیست که افراد از فرزند آوری امتناع می کنند؟
چراغی: یک عدد نرخ جانشینی داریم که 2.1 است. مشکل ما این است که میزان باروری کل خانم‌های ایرانی به 1.5 یعنی 0.6 زیر استاندارد رسیده است. در واقع ما یک عددنرخ جانشینی داریم به این معنی که برای استمرار جمعیت هر پدر و مادری باید به جای خودشان حداقل دوفرزند داشته باشند. این نرخ جانشینی اگر 2 و بالاتر از 2 باشد جمعیت جامعه همین‌جوری جلو می‌رود، عدد مطلقشهم پیر نمی‌شود . اما اگر این عدد پایین‌تر از نرخ آمد کمااینکه در کشور ما الان از سال 1385 به این سو رخ مازیر عدد جانشینی است. نرخ باروری زنان و میانگینبچه‌هایی که یک زن ایرانی در طول عمر بارداری‌اش بهدنیا می‌آورد به 1.5 رسیده است به این معنی که پدر ومادر به جای دوتایی که خودشان بودند 1.5 برجایبگذارند و همین باعث می‌شود هم نرخ مطلق جمعیت درآینده دور کم شود و هم کیفیت جمعیت در آینده نزدیک به لحاظ جوانی و فعالیت اقتصادی از دست بدهد.
آنا: آپارتمان‌های کوچک، خانواده‌ای که 40 متر فضادارد، بچه اتاق خواب ندارد و ممکن در جریان روابط جنسی پدر ومادر قرار بگیردو آسیب ببیند. دراین مورد توضیح دهید؟
چراغی: حرف شما را تأیید می‌کنم. ما در گذشته هم حریم‌های خصوصی برای پدر و مادر و زن و شوهرداشتیم. باید بگویم در چنین شرایطی آسیبی که به روح وروان خود زن و مادر می‌خورد برای اینکه زمینه و فرصتی ندارند که رفتارهای خاص خودشان را داشته باشند هم بسیار زیاد است.
من فکر می‌کنم هنوز زود بود که کالبد خانه‌های ما به اینشکل دربیاید. ما مثل کشورهای دیگر زمین کم نداشتیماما آمایش جمعیتی غلط داشتیم که این باید درست شود. ما الان نباید وضعیت فعلی خودمان را یک بهانه‌ای بگیریمو بگوییم ما الان دیگر معذوریم! البته باید این مشکل در یک افق با عنوان ضرورت مندی اجتماعی برطرف شود.
منبع: خبرگزاری آنا