عصر کرد -

به گزارش ایرنا، ملایر در استان همدان قدمت دیرینه‌ای در باغداری سنتی دارد و از خاک درآوردن باغ‌های انگور پس از پایان بارندگی‌های بهاره، همیشه پر از خاطره و لحظه‌های شیرینی برای کشاورزان، زنان، مردان، دختران و جوانان بوده و هست و در زنده نگه‌داشتن این سنت همواره یکدیگر را یاری می‌کنند.
قدمت «باغ اِسپار» در ملایر به سال‌های خیلی دور برمی‌گردد، سنتی که موجب شد ملایر بر بام تاکداری دنیا تکیه بزند و به گفته «سلیم ذکری» کارشناس و نماینده فائو در امور جیاس (نظام‌های میراث مهم کشاورزی جهانی) که مهرماه 97 برای بازدید از باغ‌های انگور به ملایر سفر کرده بود، «خاک کردن و از خاک درآوردن مُوِ انگور» برای محافظت باغ‌ها از سرما از مهمترین ویژگی‌ها و جذابیت‌های نظام تولید انگور ملایر برای فائو است که در نهایت با پیشی گرفتن این ویژگی، دهم آذر سال 97، نظام تولید انگور ملایر در سازمان جهانی خواروبار و کشاورزی ملل متحد(فائو) به ثبت رسید.
انگور در ذرّه ذرّه خاک حاصلخیز ملایر ریشه دوانیده است، از سایت درّه جوزان گرفته تا درّه چنار، درّه سیف سالار تا روستای گوراب، مانیزان و بسیاری از تاکستان‌های این شهرستان هر سال در فصل بهار باید بیش از 11 هزار هکتار باغ انگور را با اسپار کردن و بیرون آوردن موهای انگور از خاک، نفسی تازه به باغ‌های شهر جهانی انگور بدهند تا حاصل دسترنج آنها تولید بیش از 240 هزار تُن انگور شود.
به گفته یک کارشناس فرهنگی درباره سنت «باغ اِسپار» ملایر، اوایل بهار هنگامی که درخت مُو از خواب زمستانی بیدار می‌شود و جوانه‌ها جیک می‌زنند، در صورت مساعد بودن هوا و گِل نبودن زمین، موقع باغ از خاک درآوردن است، یعنی شاخه‌ها و ساقه‌های مو را که برای حفاظت از سرمازدگی زیر خاک کرده بودند، با بیل از زیر خاک بیرون می‌آورند، طوری‌که جوانه‌ها و شاخه‌ها و ساقه‌ها آسیب نبینند.

«علیرضا گودرزی» موعد باغ اسپار کردن را اوایل تا اواسط بهار دانست، منوط به اینکه زمین گِل نباشد و با بیل اسپار، خاک پای درختچه‌های مو را زیر و رو می‌کنند که دارای خواصی زیادی است.
وی از فواید باغ اِسپار می‌گوید: مواد مغذّی سطحی به عمق خاک می‌رود و کار نفس کشیدن زمین سهل‌تر صورت می‌گیرد و زمین از حالت سفت بودن خارج شده و بهتر آب جذب می‌کند، همچنین ریشه گیاهان هرز از بین می‌رود و اگر کود پاشیده باشند، کود و خاک مخلوط می‌شود.
این کارشناس فرهنگی معتقد است: در باغداری سنتی، اسپار کردن کاری سخت و پرهزینه است و امروزه کشاورز برای سودآوری بهتر باید به کشاورزی به دید یک صنعت نگاه کند که بدون شک در این تفکر نو، رویه‌ها و قواعد سنتی، جایگاهی نخواهد داشت.
فواید باغ اِسپار: مواد مغذّی سطحی به عمق خاک می‌رود و کار نفس کشیدن زمین سهل‌تر صورت می‌گیرد و زمین از حالت سفت بودن خارج شده و بهتر آب جذب می‌کند، همچنین ریشه گیاهان هرز از بین می‌رود و اگر کود پاشیده باشند، کود و خاک مخلوط می‌شود.
در گذشته بیشتر مردم این شهرستان کشاورز و باغدار بودند و به روش کمکی و بلاعوض در «باغ اسپارکردن» یکدیگر شرکت می‌کردند، اما امروز روش کار به صورت نفر به نفر یا آدم به آدم انجام می‌شود، کشاورزان زحمتکش و سخت‌کوش ملایر و روستاهای تابعه به‌ویژه درّه چنار که همه ساله پس از چهلم بهار در شهر و برخی روستاها زودتر زمین‌های باغ انگور خود را اسپار می‌کنند و این اسپارکردن دارای آداب و رسوم خاصی است.
گودرزی بیشتر درباره سنت باغ اسپار و ابزار و وسایل آن توضیح داد: ابزار اصلی کار در باغ اسپار یک نوع بیل مخصوص است که به آن «بیل اسپره‌دار» می‌گویند و در کنار دَم یا تیغه بیل «جای پایی» چوبی یا فلزی به نام «اسپر» وجود دارد که مخصوص فشار آوردن به آن است.
این بیل، نوکِ ‌باریک و تیزی برای بهتر شکافتن زمین دارد و قد(ارتفاع) تیغه بیل هم نسبتا زیاد است تا به عمق بیشتری از زمین برسد، برای این‌که کار به صورت منظم و راحت‌تر انجام شود، کشاورزان و باغداران در کنار هم در دسته‌های چند نفری قرار می‌گیرند و در این شیوه کار امکان گپ و گفت‌وگوی دو نفره و چند نفره فراهم می‌شود که معمولا دسته‌های سه نفری، مناسب باغ انگور و بیل زدن هر کَرت انگور است.

در لابلای صحبت با این کارشناس فرهنگی، وی درباره کار دسته‌جمعی به ضرب‌المثلی نیز در این زمینه مبنی بر «راه با رفیق خوشه و حرف تیارت، گپ و گفت‌وگو، کار مشکل را آسان و راهِ دراز را کوتاه می‌کند، اشاره کرد.
در این ‌طریق بیل زدن، کار نظارت و پذیرایی صاحب باغ از کمکی‌ها و بیل‌زن‌ها آسان می‌شود و برای اینکه بازده کار بیشتر شود، هر «چپ پا» به لهجه محلی «چپیل یا چپال» را در کنار یک نفر راست پا قرار می‌دهند تا خاک ته کرت و پشته (بنه) را پشت و رُو کنند، برای این‌که شیب زمین هم دچار مشکل نشود، باغ اسپار را یک سال از سمت چپ و سال بعد از طرف راست انجام می‌دهند و به این ترتیب شیب اولیه باغ حفظ می‌شود.
کارشناس فرهنگی: اگر باغ اسپار به موقع و درست انجام نشود، گیاه انگلی «رِشکَک» از بین نمی‌رود و رشد می‌کند و خود را به ساقه‌های مو می‌رساند و به آن می‌پیچد و سپس به ساقه‌های جوان می‌رسد و به باغ آسیب می‌رساند.
افراد کمکی یکی دو روز قبل از باغ اسپار، دعوت و آماده می‌شوند و صبح زود روز شروع باغ اسپار، به خانه صاحب باغ می‌روند تا همراه او به باغ بروند و به محض وارد شدن به باغ همه صلوات می‌فرستند و برای پُرباری باغ و دوری از گزند آفت دعا می‌کنند، بیل زن‌ها هم برحسب بُنیه و به صورت قوی و ضعیف کنار هم قرار می‌گیرند تا تمام زمین یک دست بیل بخورد، چون زیر و روکردن باغ باید دقیق باشد و تمام زمین برگردانده شود تا ریشه علف‌های هرز همچون «مَلُو، شیرین‌بیان، مَرغ، هیریز، رَزَ، لِولِوَّ و خَرکُرُجُنَک» از خاک خارج شود.
گودرزی بر این باور است، اگر باغ اسپار به موقع و درست انجام نشود، گیاه انگلی «رِشکَک» از بین نمی‌رود و رشد می‌کند و خود را به ساقه‌های مو می‌رساند و به آن می‌پیچد و سپس به ساقه‌های جوان می‌رسد و به باغ آسیب می‌رساند.

بیل زدن باغ‌های انگور کار بسیار سختی است که به نیروی زیادی نیاز دارد، به‌ویژه زمانی که این کار به صورت «جَخت یا شتاب» و مسابقه انجام شود، به همین دلیل صاحب باغ انگور سعی می‌کند بهترین پذیرایی را از افراد با غذاهای مناسب و مقوی به عمل آورد و بانوی خانه صبح شاته ‌یا گِرده نوعی نان، شیربرنج، سرشیر، خامه و چای را به باغ می‌برد و در نوبت «پالَرزه» (زمان ِبین صبحانه و ناهار و همچنین زمان بین ناهار و شام) و همچنین «تَلَلوا» که با روغن محلی درست شده، کره، شیر، باسلق و مغز گردو که این امر بستگی به توان مالی صاحب باغ دارد، برای اسپارکارها آماده می‌کند.
البته گاهی بعضی باغداران مقداری آجیل شامل باسلق، مغز گردو و برگه قیسی، موجوغ و قاوت را به صورت مُشت یا به لهجه محلی «چَنگ» به بیل زن‌ها می‌دهند و عموما بیل زن‌ها سهم‌شان را که یک یا چند مُشت می‌شود، را در جیب‌شان می‌ریزند و در حین کار هر از گاهی دانه‌ای از آن را به دهان می‌اندازند و بعضی از صاحبانِ‌ کار آجیل و این قبیل خوراکی‌ها را صبح زود بین باغ اسپارها تقسیم می‌کنند.
داستان شیرین گودرزی درباره باغ اسپار به اینجا رسید که صاحبکار در موقع بیل زدن کمکی‌ها و برای تشویق آن‌ها مرتب با صدای بلند شعر می‌گفت: «ماشاءالله به بیل زن یک چنگی من، من به قربان سر یک چنگی» و در این میان هر کدام از آن‌ها تصور می‌کردند که مورد تشویق صاحب باغ قرار گرفته است و همگی با این شیوه ابداعی صاحب باغ، با جدیّت و بیش از حد معمول کار می‌کردند و کار آن روز با ترفند صاحب تاکستان بهتر از ایام دیگر انجام می‌شد.
در هنگام باغ اسپار شوخی و خنده بخشی از کار محسوب می‌شود، اگر صاحب باغ به اندازه توان مالی خود و در حد زحمت بیل زن‌ها از آن‌ها پذیرایی نکند به طنز می‌گویند: سربیل ما باد کرده به زمین فرو نمی‌رود و گاهی دسته جمعی شعر می‌خوانند: «صاحب باغ می‌دهد نون و دوغ، کار می‌کنیم دروغ دروغ»، «صاحب باغ می‌دهد نون و ماست، بیل می‌زنم برایش چپ و راست»، «صاحب باغ می‌دهد نون و کره، بیل می‌زنم تا جانم دَر رِه»، «نون می‌خورم نون و دوغ؛ بیل می‌زنم از دروغ».

این کارشناس فرهنگی درباره لباس کار بیل زن‌ها در باغ اسپار نیز گفت: بیل‌زن‌ها، شلوار کوتاه کرباسی می‌پوشند که پاچه آن را تا سر زانو تا می‌زنند تا شلوار به شاخه‌ها و دستک‌های موِ انگور گیر نکند و دستمال باریکی هم به سر می‌بندند تا عرق از پیشانی وارد چشم‌شان نشود.
یک نفر به نام «تَربُر و خشک‌بُر» شاخه‌های صاف درخت مُو را می‌برد تا موقع کار مزاحم بیل زن‌ها نباشد و هر بیل‌زن کیسه‌ای از جنس جاجیم برای نگهداری لوازم و خوراکی‌هایی که موقع کار نیاز است به همراه دارد، اما هنگام هرس‌کردن مو یا «مِوبُر» باید از سینه مُو وارد درخت ‌مو شود، چراکه از این راه شاخه‌های اضافی بهتر نمایان می‌شود که در بین کشاورزان ضرب‌المثل و اصطلاحی درباره مِوبُر وجود دارد با این مضمون که «مِوبُر وِ دشمن، باغ اِسپار وِ دُوس» یعنی مِوبُر را به دشمن و بیل‌ زدن باغ را به دوست بسپار.
مدیر اداره جهاد کشاورزی ملایر نیز در تکمیل صحبت‌های گودرزی گفت: فصل زمستان باغداران برای جلوگیری از بروز خسارت به باغ‌های انگور، تاکستان‌های خود را به دلیل سنتی و خوابیده بودن باغ‌ها خاک می‌کنند و همزمان با فصل بهار و پایان بارندگی‌های بهاره، باغ‌های خود را از خاک بیرون می‌آوردند که به آن «باغ اسپار» می‌گویند . با بیل زدن پای مو انگور، از گسترش علف‌های هرز جلوگیری و با جذب عناصر خاک، مو انگور قوی‌تر و محصول باکیفیت‌تری تولید می‌شود.
«سیدمهدی میرباقری» با بیان اینکه باغ اسپار از اوایل فروردین آغاز و تا پایان بهار ادامه دارد بیان کرد: در کنار باغ‌های سنتی و خوابیده، طرح فراز نیز اجرا شده و طی 2 سال گذشته حدود 100 هکتار از اراضی باغ‌های این شهرستان به صورت داربستی و آبیاری نوین قطره‌ای انجام شد که انگور تولیدی کیفیت بهتری نسبت به باغ‌های سنتی و درآمد بیشتری برای باغدار به دنبال دارد. 
برچسب‌ها وزارت جهاد کشاورزی همدان ملایر اراضی کشاورزی باغستان